Miền công cộng (public domain) trong luật Sở hữu trí tuệ

Phiên bản rút gọn của bài viết này được đăng tải lần đầu tại đây. Phiên bản hiện tại được đăng trên tạp chí thời báo Kinh tế sài gòn số 36-2022 ngày 8/9/2022 và được đăng tải online ngày 11/9/2022 với tiêu đề “Tài sản trí tuệ: Bảo vệ quá mức cũng gây hại“

Thế giới mà chúng ta đang sống

… là một thế giới mà gần như mọi ngóc ngách, mọi sản phẩm, vật dụng đều được bảo hộ bằng độc quyền sở hữu trí tuệ (SHTT). Món ăn mà bạn đang nhâm nhi có thể đang được bảo hộ bằng công thức bí truyền dưới dạng bí mật kinh doanh, bài hát mà bạn đang nghe chắc chắn đã có luật bản quyền “chống lưng”, nhãn hiệu của bộ quần áo mà bạn đang mặc khả năng cao đã được đăng kí nhãn hiệu; hay thiết kế của nó biết đâu chủ nhân đã yêu cầu bảo hộ dưới dạng kiểu dáng công nghiệp, chiếc điện thoại mà bạn đang nghe nhạc, xem phim, lướt web có hàng chục hay thậm chí hàng ngàn sáng chế bên trong. Thật khó để mà tìm ra một sản phẩm hay một nơi nào đó trên thế giới mà không có sự hiện diện của SHTT! Lợi ích của việc bảo hộ SHTT có lẽ không cần bàn đến vì đã có rất nhiều bài viết nói về điều này. Luật SHTT sửa đổi của Việt Nam thông qua ngày 16/6/2022 đã phản ảnh xu hướng tăng cường bảo hộ của chính phủ Việt Nam.

Tuy nhiên, việc tài sản vô hình đang được trùng trùng điệp điệp bảo vệ bởi mạng lưới SHTT khiến cho mỗi hoạt động sáng tạo của người đi sau trở nên khó khăn hơn, trong khi đó “việc đứng trên vai của người khổng lồ” được xem là một phần cần thiết của sự sáng tạo, đổi mới và phát triển. Nó không làm cho những gì chúng ta làm ra kém giá trị, mà ngược lại chúng ta được khuyên hãy dựa vào thành tựu của những người đi trước để tìm kiếm cảm hứng và sáng tạo.

Vậy mà, trong thời đại này, một nhạc sĩ trước khi công bố tác phẩm của mình phải sử dụng đến các dịch vụ tra cứu để đảm bảo bài hát của mình có giai điệu hay vòng hoà thanh khác với các tác phẩm đã được phổ biến trước đó. Nếu không có những bước tra cứu cẩn thận, họ rất dễ bị quy kết “đạo nhạc” mặc dù họ có thể chưa từng nghe qua tác phẩm trước đó. Một cá nhân vô tình sử dụng một bài hát làm nhạc nền cho một video không mang tính thương mại trên các nền tảng như Youtube rất dễ bị gán mác “vi phạm bản quyền”. Đã có một nông dân bị toà án tối cao Canada tuyên vi phạm bằng sáng chế của công ty sinh học Monsanto (Mỹ) khi trồng hạt cải dầu biến đổi gen của công ty mà không phải trả phí cấp phép, bất chấp ông lập luận rằng hạt giống rơi xuống ruộng của ông một cách tình cờ. Có lẽ chúng ta nên chậm lại một nhịp để nhìn nhận lại những bất cập của việc bảo hộ quá mức tài sản trí tuệ. Liệu có mấy ai trong chúng ta dám vỗ ngực tự xưng rằng những tài sản vô hình mà chúng ta đang tạo ra (và yêu cầu bảo hộ) là hoàn toàn “mới”, rằng “ta là một, là riêng, là thứ nhất?”

“Bảo vệ quá mức tài sản trí tuệ cũng có hại như không bảo vệ chúng”

“Overprotecting intellectual property is as harmful as under protecting it” – Dịch: “Bảo vệ quá mức tài sản trí tuệ cũng có hại như không bảo vệ chúng”

Kozinski J in White v Samsung Electronics Inc., 971 F.2d 1395

Câu nói trên là lời mở đầu mang tính thời đại trong phát biểu đanh thép của thẩm phán Kozinski trong vụ kiện SHTT White v Samsung Electronics Inc., 971 F.2d 1395. Ông tiếp nối: “Sáng tạo không thể xảy ra nếu không có phạm vi công cộng (public domain) phong phú. Mọi thứ cho đến thời điểm này, mọi thứ kể từ khi chúng ta học cách chế ngự lửa, không có gì là thực sự mới: Văn hóa, giống như khoa học và công nghệ, phát triển nhờ sự bồi đắp, mỗi người sáng tạo dựa trên tác phẩm của những người đi trước. Sự bảo vệ quá mức [tài sản trí tuệ] bóp nghẹt những lực lượng sáng tạo mà đáng lẽ ra phải được nuôi dưỡng.”

Trong vụ kiện White v Samsung Electronics Inc, nguyên đơn Vanna White là một người dẫn nổi tiếng của Wheel of Fortune, một trong những gameshow ăn khách nhất trong lịch sử nước Mỹ. Ăn theo sự thành công của chương trình này, Samsung đã sản xuất một quảng cáo sử dụng hình ảnh một robot mặc váy có những điểm tương đồng với Vanna White đứng bên cạnh bảng trò chơi Wheel of Fortune. Sau khi đoạn quảng cáo được ra mắt công chúng, White đã kiện Samsung ra toà án Quận Nam California về vi phạm bản quyền hình ảnh, tuy nhiên, White nhận về sự thất bại. 

Không chấp nhận kết quả này, White đã nộp đơn kháng cáo lên toà án Khu vực 9 và đã thành công khi đảo ngược phán quyết. Toà án Khu vực 9 cho rằng hình ảnh của White có giá trị và Samsung đã chiếm đoạt hình ảnh này. Samsung lập luận rằng đây là một hành vi bắt chước (parody) nhưng đã bị bác bỏ vì thẩm phán cho rằng mục đích của quảng cáo không phải để nhái lại và chế nhạo White (là một đặc điểm của parody) mà là để Samsung bán các sản phẩm của mình.

Tuy nhiên, trong vụ việc này, thẩm phán Alex Kozinski của toà án Khu vực 9 là người bất đồng với đệ trình của Vanna White. Ông tuyên bố “Tất cả những người sáng tạo đều dựa vào tác phẩm của những người đi trước, đề cập đến nó, xây dựng nó, nhái lại nó; chúng tôi gọi đây là sự sáng tạo, không phải vi phạm bản quyền.” Sự bất đồng của ông phản ánh mối lo ngại rằng nếu độc quyền SHTT trở nên rộng rãi một cách phi lý, thì sự bảo hộ ban đầu nhằm khuyến khích sáng tạo sẽ trở nên phản tác dụng vì nó kìm hãm sự phát triển của văn hoá và khoa học.

Liệu đây có phải là một nỗi sợ không có có căn cứ? Quyền SHTT là một độc quyền được cấp bởi nhà nước cho phép chủ sở hữu ngăn cản bên thứ ba sử dụng đối tượng được bảo hộ mà không có sự đồng ý của mình. Vì lý do đó, độc quyền SHTT tồn tại như một ngoại lệ đối với quyền tự do cạnh tranh, vốn được xem là xương sống cho sự vận hành của một nền kinh tế thị trường. Để cân bằng giữa hai loại quyền này, các nhà lập pháp và các học giả đều đồng ý rằng độc quyền SHTT nên được cấp ở mức vừa đủ, để không xâm phạm đến phạm vi công cộng (public domain) nhiều hơn mức cần thiết.

Public domain là gì và ý nghĩa của nó

Về mặt pháp lý, thuật ngữ “public domain” chưa bao giờ được định nghĩa trong luật kể cả trong các hiệp định thế giới như Công ước Paris bảo hộ sở hữu công nghiệp, công ước Berne bảo hộ tác phẩm văn học nghệ thuật, hay cả hiệp định TRIPS về các khía cạnh liên quan đến thương mại của quyền SHTT. Public domain hiểu một cách đơn giản là một khoảng “không gian pháp lý” bao gồm những gì không được bảo vệ bởi luật SHTT và vì vậy, bất kỳ ai cũng có thể sử dụng các đối tượng nằm trong khoảng không gian này mà không cần xin phép chủ sở hữu. Nói một cách đơn giản, miền công cộng tồn tại khi độc quyền SHTT vắng mặt. Không có cá nhân nào sở hữu các đối tượng trong public domain, hay nói đúng hơn chúng thuộc sở hữu của công chúng.

Không gian pháp lý miễn phí này được tạo nên từ nhiều cách.

• Đầu tiên, có thể là những đối tượng vốn dĩ chưa bao giờ được bảo hộ bởi luật SHTT như ý tưởng hay các khám phá, các công thức toán học, các định luật vật lý, hoá học, các dữ kiện, văn bản pháp luật, di sản văn hoá, các nghiên cứu cơ bản.
• Nó cũng bao gồm những đối tượng đã hết thời gian bảo hộ như các bản nhạc của các nhà soạn nhạc như Beethoven, Mozart, hay các tác phẩm văn học của các nhà văn nhà thơ như Nam Cao, Hàn Mặc Tử, các sáng chế như thuốc Aspirin, hay phương pháp trả tiền 1-Click (tạm dịch: Một cú nhấp chuột) nổi tiếng của Amazon…
• Miền công cộng còn được tạo nên từ việc tác giả tặng tác phẩm của mình cho công chúng mặc dù tác phẩm vẫn còn trong thời hạn bảo hộ. Bài hát Tiến quân ca của tác giả Văn Cao, hay tác phẩm văn chương cậu bé Peter Pan được nhà văn Barrie tặng cho Bệnh viện Nhi Great Ormond Street ở London, nước Anh… là những ví dụ nêu trên.

Việc có một miền công cộng phong phú là điều quan trọng để thúc đẩy sự phát triển của văn hoá nghệ thuật và là nguồn cảm hứng cho những người sáng tạo sau. Đây là một phần di sản của văn hóa và tri thức chung của nhân loại, cho phép công chúng được tiếp cận với nguồn tinh hoa khổng lồ mà không phải trả bất kì chi phí nào. Các tác phẩm thuộc phạm vi công cộng có thể được sử dụng mà không tốn tài nguyên và chi phí trong việc truy tìm chủ sở hữu bản quyền để xin phép hoặc thỏa thuận chuyển quyền. Có một không gian pháp lý không bị bao phủ bởi độc quyền SHTT sẽ giúp các nhà xuất bản dễ dàng hơn trong việc sản xuất các ấn phẩm đã hết thời hạn bảo hộ (các NXB Việt Nam đã tận dụng cơ hội này để xuất bản các tác phẩm kinh điển như tủ sách Tinh hoa văn học của công ty sách Phương Nam), hay một người yêu nhạc có thể thoải mái biểu diễn bản nhạc bất hủ Für Elise của nhà soạn nhạc Beethoven; hay chúng ta có thể biểu diễn bài Tiến Quân Ca; hoặc một giáo viên có thể phân phát các bản sao của một bài thơ của Hàn Mặc Tử cho học sinh, và đồng thời các thư viện hay bảo tàng có thể số hóa một bộ ảnh để phục vụ người xem mà không sợ bị kiện vì vi phạm luật bản quyền. Vì những lợi ích nói trên, chúng ta cần để tâm tới sự cân bằng hợp lí giữa (1) việc đảm bảo độc quyền SHTT và (2) việc tự do sử dụng kết quả của các hoạt động sáng tạo. Bảo hộ quá mức cần thiết sẽ tước đoạt quyền được tiếp cận của công chúng đối với các tài liệu mới, đồng thời tạo ra sức mạnh thị trường độc quyền phi lý cho chủ sở hữu.