Kịch bản và nhân vật trong quyền tác giả
Phiên bản chỉnh chu hơn của bài viết này có thể tìm đọc tại báo Thesagiontimes số 51/2022, link online tại đây
Kịch bản nên được xem là tác phẩm văn chương (literary work) hay tác phẩm kịch (dramatic work)? Đa phần chúng ta (kể cả tôi) đều cho rằng kịch bản là tác phẩm văn chương, đơn giản vì nó được thể hiện bằng ngôn ngữ. Tuy nhiên, tòa án Anh trong một phán quyết vào mùa hè 2022 đã đưa ra một quan điểm khác.
Cũng trong cùng vụ việc, lần đầu tiên trong lịch sử luật quyền tác giả ở Anh, nhân vật được bảo hộ một cách độc lập khỏi tác phẩm. Đây là phán quyết quan trọng, không chỉ vì “lần đầu” như đã nêu mà còn vì kết luận này khiến cho ranh giới ý tưởng/thể hiện ý tưởng (idea/expression) vốn đã khó xác định, nay càng trở nên mờ nhạt.
“Chỉ có những kẻ ngốc và con ngựa”
Only Fools and Horses (“Only Fools”) là một bộ phim hài truyền hình nổi tiếng của Anh trình chiếu từ năm 1981-1991 được viết bởi tác giả John Sullivan. Series này xoay quanh một dàn nhân vật bao gồm Del Boy, Rodney và chú Albert. Quyền tác giả của Only Fools do công ty của nhà viết kịch bản Only Fools quá cố, Shazam Productions Limited (“Shazam”) nắm giữ.
Vào năm 2018, bị đơn, Only Fools The Dining Experience Ltd (“OFDE”) (và những người khác), đã mở một chương trình ăn uống tương tác có tiêu đề “Only Fools The (cushty) Dining Experience”. Kịch bản do OFDE viết có sử dụng các ký tự, câu khẩu hiệu và các chủ đề của Only Fools.
Shazam đã gửi thư cảnh báo tuyên bố rằng họ có bản quyền đối với:
- các kịch bản của Only Fools, từng tập riêng lẻ và tổng thể kịch bản;
- các nhân vật, bao gồm cả những đặc điểm của Del Boy trong cách họ tạo ra “nhân cách” của anh ấy; và
- lời bài hát và bài hát chủ đề cho Only Fools.
Shazam sau đó đã khởi xướng các thủ tục tố tụng chống lại OFDE. Để biện hộ cho hành vi của mình, OFDE sử dụng ngoại lệ là hành vi nhại lại và chế nhạo (parody và pastiche) liên quan đến trải nghiệm ăn uống.
Bản án dài 68 trang của tòa án Anh giải quyết rất nhiều các vấn đề liên quan đến quyền tác giả. Tuy nhiên, bài viết này tập trung vào 2 vấn đề mà tôi cảm thấy thú vị nhất, đó là kịch bản và nhân vật.
Kịch bản
Theo quy định của luật Anh, một tác phẩm không thể vừa được xem là văn chương vừa được xem là kịch (Section 3.1 CDPA 1988). Đi ngược lại với các phán quyết trước đó vốn cho rằng kịch bản cho một bộ phim là tác phẩm văn chương, tòa án lần này lập luận rằng đây là tác phẩm kịch vì mục đích chính của nó nằm ở việc được trình diễn, trái ngược với việc được đọc, giống như một cuốn tiểu thuyết. Thẩm phán còn trích dẫn lập luận của các học giả ủng hộ quan điểm này: “một điểm khác biệt cơ bản giữa tác phẩm văn học và tác phẩm kịch là việc lựa chọn tình tiết kịch và cách sắp xếp tình huống và cốt truyện có thể tạo nên giá trị thực của tác phẩm kịch ở một mức độ lớn hơn nhiều.” Thẩm phán lập luận rằng, tác giả John Sullivan khi viết kịch bản cho Only Fools, với dự định (và trên thực tế) là tác phẩm luôn được biểu diễn trực tiếp và ghi hình trước khán giả, vì vậy không có lý do gì các tập kịch bản lại không thể được xem là tác phẩm kịch.
Lập luận xem xét ý chí chủ quan của người sáng tạo trong vụ việc lần này khá nhất quán trong vụ việc Lucasfilm Limited v Ainsworth (2011) tranh chấp liên quan đến mũ bảo hiểm Stormtrooper trong bộ phim Star Wars nổi tiếng. Tòa án tối cao Anh phán quyết rằng Stormtrooper không thể được coi là một tác phẩm điêu khắc quy định tại Section 4 CDPA 1988, một trong những lý do là khi tác giả Ainsworth tạo ra tác phẩm, trong đầu ông không có ý định xem nó như một tác phẩm điêu khắc mà nhằm mục đích sử dụng trong bộ phim.
Nhân vật
Về phần nhân vật Del Boy, thẩm phán nhận thấy rằng nền tảng cá nhân của tác giả John Sullivan và mối liên hệ của nhân vật với trải nghiệm của ông; sự phức tạp của nhân vật, bao gồm xuất thân, các mối quan hệ và động cơ; và ngôn ngữ được Del Boy sử dụng, bao gồm cả tiếng Pháp sai ngữ pháp của ông và tác động thực sự của ông đối với sự phát triển của ngôn ngữ tiếng Anh thông qua những từ như “nhộn nhịp đáng yêu” (Lovely Jubbly) hoặc “người nói nhiều” (plonker)… tất cả đã làm nên tính độc đáo và nguyên bản của Del Boy.
Thẩm phán đã xem một số tập của Only Fools và bị ấn tượng bởi mức độ Del Boy được mô tả trong kịch bản, bao gồm cả sự phát triển nhất quán của anh ấy trong suốt loạt phim. Điều này ngược lại với một hình ảnh chung chung “một anh hùng dũng cảm và đẹp trai, một nữ anh hùng tóc vàng đáng yêu hay một nhân vật phản diện khó coi với bộ ria mép sẫm màu”… sẽ không thể được bảo hộ.
Thẩm phán liên hệ đến Mỹ, nơi nhân vật hoàn toàn được bảo hộ, điển hình là thanh tra Sherlock Holmes và bác sĩ Watson trong vụ việc Klinger v. Conan Doyle Estate, Ltd., 755 F.3d 496, 498 (7th Cir. 2014). Vì vậy Del Boy được bảo hộ như là tác phẩm văn chương.
Kết luận của tòa án Anh khiến tôi liên tưởng đến tranh chấp hoạt hình Peppa và gấu Wolfoo đang được xem xét tại đây. Rất có khả năng cao, nếu vụ án được đưa ra xét xử, bộ nhân vật Peppa Pig sẽ được xem là được bảo hộ quyền tác giả bởi vì tính độc đáo và khả năng nhận dạng đặc biệt của chúng.
